Saturday, March 21, 2015

KALUMBI EMPUAN PASAL



        KALUMBI

    Suba ngintoang  pantun  bakait sariba ti:


Pun kalumbi suang mok payao
Bua ao mancaom lapaon jalama
Pabila jati suda magayao
Adaong la kamuan mok indu yama


Bua ao mancom lapaon jalama
Ngalap diso andi ni sanang
Adaong la kamuan mok indu yama
Susa sanang gaon jati nganang

Ngalap diso andi ni sanang
Suang rugey samaok papa
Susa sanang agaon  jati nganang
Indu yama agaon nganjaga







Suang jalama pandai mana ayu rupa bua ancaom kalumbi. Tapi arao ni anjaop nakakito mana ayu rupa pun ancaom kalumbi.


Pun kalumbi ti suang rugey. Sala-sala tikoam mudaa gala kesusuran katabaok rugey mok papa ao. Rugey ao mawad taraom mok rampaod.



Kalumbi suang samuni mok payao. Pun ao andi pa gayao.



Bua kalumbi ti suang banca. Arao ya umi senalom ao tapi arao ni yao andi ya umi. Anci ao samao gala. Mancom.  Anjop arao kalumbi mamis! Kulit bua kalumbi pun arao babagai-bagai warna. Ragang arao kuning purak pun arao. Kalumbi etom?  Ah anjop gi arao kuji kakito. Mungkin arao tapi jarang jati kakito mok pagun jati ti!

Kalumbi ya umi eno ganalar jati kalumbi biasa.  Kalumbi yao andi ya umi eno kalumbi babaow ngaran ao.  


Suang ni jalama minat banaor makan bua ancaom kalumbi ti. Salalu ero bagunoa isu ngal sasaob mbuyat.  Isu ngancaom sapak sada ni.  Bua ao malap yalan jaruk sabagai ao. Agaon ngaring pun buli sapaya buai tan ao.

Jati andi paya manaw li entalun kan bagium bua ancaom kalumbi masa iti kalau sakadar untuk kanaon sandiri gala.   Bua ancaom kalumbi ti arao jalama pabali mok tamu tiap-tiap minggu. Andi ni pa ragao banaor. Kalau tagulu ero pabali sacara batumpuk saringgit-saringgit tapi masa ti arao ni pabali ero gaya batimbang sakilo-sakilo. Laku ni. Lingkas maye baliyon jalama yao mikot nao. Esoi air mikot tantu andi ampit salalu ao.

Pasal laku lagi baragao jadi suang ni jalama sigoat bagium mok entalun bua ancaom kalumbi ti . Macam-macam sarita arao jati karangow kisa jalama bagium ancaom kalumbi ti. Arao yao ngal irak tapi arao ni yao ngal kalakak di jati.

Ti  arao sarita kawan masa eyo ya kawan-kawan ao nanaw bagium bua kalumbi.




Kisa ti buai ni suda.  Kiro-kiro mapaod taun tagulu.  Kisa mok pagun jati ti sandiri.





 
Ti kisa talu inan jalama bagium bua ancaom kalumbi.

Talu inan manyanai.  Saparu umur. Suda biasa manaw mok entalun bagium  kalumbi.

Sambut eno ero nanaw kan bagium bua ancaom kalumbi mok entalun kawasan Seria. Apar ao andi pa sadu tad simpang li Anduki. Masa gulu kawasan payao disan alun-alun sino  nyugut sarita jalama suang memang kabilangan panu ya pun kalumbi. Tapi anjaop ni pa suang jalama sanginan-sanginan siow manaw sadu-sadu li senalaom ao. Suang lamakak mapalid. Arao lamakak lanut atau sabagai ao.

Entalun gayao tantu la arao macam-macam gala buli jati katamu selalaom ao. 


Pun kalumbi ao buli kakito tad disan alun-alun bidan kibang jati samasa tamalib manaw bantuka tad Seria li Lakaba Balait masa ino. Masa iti anjaop la arao pasal suda naye kawasan sino eniyang gama jalama bakarijan untuk kawasan projek pambangunan nagara.

 
Bilang inan ero talu sakawan ti arao ngibit guni gayao. Guni lutu untuk isu nau mangibit bua ancaom kalumbi eno la. Masing-masing arao ya dangaol taraom isu mampang langgayao manaw li mok entalun eno. La masa babalik muli sanang nyugut bakas pampang yao nengal eno.

Kawasan eno kawasan payao tapi malap ni panawaon andi ni barapa lasaok banaor.  Makin sadu ero manaw makin suang rumpak ero pun kalumbi sino.  Bua ao sapaow-sapaow. Nayak banaor gena ero. Anjaop parna ero nakakito bua ancaom kalumbi paling suang macam eno mok tampat-tampat lain yao parna enaongoi ero sabalum eno.


Suang suda ni alap ero. Samakin sadu ero manaw samakin suang katamu ero bua ancaom kalumbi sino. 

Siok banaor gena ero. Andi karasao lala manaw.

Anta mana sadu ta ero nanaw ero pun nakasabaoi mok sarampun kalumbi yao ganjil. Bua ao sangaye bawarna kuning macam amas. Ganjil. Memang ganjil.

Wah nayak banaor gena ero talu ti. Anjaop parna nakakito bua ancaom kalumbi macam ino sapupuh umur ero. Pikir ero mancoi ni elapaon tundun bua yao ganjil ino biton muli.  Tapi pabila ero nikot samaok-samaok mok pun ao ero nakito tundun bua ao nao nalilit gama sanginan lanut sadaong gayao bawarna kuning amas ni. Samao warna ao balaku bua ancaom kalumbi ino.

"Mancoi agaon jati nguir ya kayu lanut ino sapaya midu jadi sanang jati ngalap bua kalumbi ino la," pakat  ero yao talu ti. Ero andi baniat kan mamatai lanut yao ganjil ino. Nyu midu gala.

Puas ero nguir ya kayu tapi lanut eno andi ni mau bagarak. Kakal tagap inan ao ngalilit tundun bua ancaom yao tanamaong ao ino. Sa ula-ula lanut eno andi mau menak bua ancaom kalumbi ganjil yao janaga ao eno.

Air ao ero pun baranti manguir midu lanut eno. Ero pinda tad sino li kawasan lain untuk mengalap bua kalumbi yao lain. Naye napanu suda isi guni enibit ero sangaye.

Masa muli ero nyugut pampang langgayao yao nengal  ero awal eno.  Ayu ao andi pa susa. Laju panaw ero ya san guni masing-masing. Tapi ero eran pabila ero andi kalap ngalapus li mok disan alun-alun alan ero ngapung bantuka ero awal eno kuma. Katab bantuka manaw pun anjaop arao narangow ero. Sunyi. Sangaye kawasan mok entalun eno anjaop arao katab uno gala. Anjaop arao lagawow atau pun kara kito ero. 

Sikit adaw pun andi barapa tarang. Nintong ero jam. Kan samaok pukul duobelas tanga adaw suda. Andi ero kasadar ero suda kan apat jam bagariyow mok entalun eno tad sambut eno kamaye.

Ero pun tarus manaw nyugut bakas pampang ero eno. Makin sadu ero manaw kakal ni ero andi kalap ngalapus langgayao li mok alun-alun. Ampak eno baru nao ero kaliman rasao lala. 

"Mancoi sanginan jati nakaod untu kayu ngintong dambao apar jati masa ti. Rat-rat pun kalap ni jati pandai dambao apar apui gis Saria atau Lumut," katab ero barunding sandiri.

Kawan ero yao mimang andal manakaod kayu yao sanginan eno pun andi ngada masa tarus nakaod tunggal kayu mawad isan alan ero baranti eno. Sasuda nikoat sawat untu kayu eyo pun mangintoang li sino li siti tapi anjaop arao uno malap entangan ao. Sengaye entalun. Sengaye untu kayu gala. Matao adaw pun andi eyo makito. Eyo pun mendawu li sariba ngara di kawan-kawan ao ti kuma.

"Pikir ku jati ti suda napalid. Anjaop arao uno-uno nakito ku tad sawat eno kuma, " kain ao. 

Eran ni ero macam mana ero buli napalid karna ero santiasa nyugut pampang yao nengal ero tad awal eno kemaye. Tapi tapikir ni ero karna arao tunggal tanda kaganjilan satiap kali ero manaw kakal ni ero kasabaoi li mok kawasan yao samao. Kawasan andi pa sadu disan alan ero karumpak bua kalumbi ya lanut ganjil eno.


Baru nao ero kasadar. Ero mimang suda napalid. Panalid gama makhluk yao ero andi pandai banaor uno banca ao. Ero bapikir hal eno mungkin arao kaitan ao ya lanut kanacaw ero eno ni. Nyasaol gena ero namulai di diso tapi ero memang kuat gena kan mangalap di tundun bua ancaom kalumbi yao ganjil eno kan bitoan ero muli. 

Bapikir ero talu inan ti macam mana kan buli kalapas muli tad kawasan ganjil ti kuma. Kalau sandiri tatap lamakak banaor ni gena.  Andi buli andi. Tapi ero ti talu inan. Jalama biasa ya entalun ni sengaye ao. Suma ero anjaop parna napalid dambao-dambao. 

Kawan yao sanginan ti nakingat ni era yaki ao ampak eyo kal diok lagi tagulu. Patua isu samasa napalid atau suat palid mok entalun. Mancoi ni eyo kakal ingat patua enira gama yaki ao eno. 

" Jati ngisu patua yaki ku gulu," kain ao ngara kawan ao yao duwo eno. 

"Macam iti gaya gaon jati ngancuba, " katab ao lagi.


[Gitak maap.... Panulis andi malap ngara di muyun rasia panu gaimana ngisu patua eno diti. Muyun muwot gala la di jalama yao pandai yao lain. Eno rasia kawan ti kuma yao nyabaoi di jaye  tuturan ero napalid eno.  Adaong muyun kasiow.]


Sanugut ero patua eno. Sa mana mana matao adaw pun miang. Katab bantuka tamalib mok alun-alun pun sanang karangow.

Macam andi gala ero ngalapus li mok alan ero nangapung bantuka ero isan alun-alun eno. Ainka sadu. Suma arao duwo atau talu rantai gala sadu ao tad alan ero napalid eno. 

Nayak banaor gena ero pabila suda nakalapus nuli.

Duwo adaw tad eno ero talu inan ti bapakat ngincan lagi kan bagium kalumbi ganjil eno kuma. Memang jalama siow ni ero ti. Andi majara kalau mapalid lagi. 

Tapi puas ni ero nanaw bagium mok entalun eno kakal ni ero andi kalap karumpak. Kalumbi barampun-rampun suang lagi sapaow-sapaow bua eno pun ajaop ni arao nakito ero kanduwo. Pampang laid ero suda anjaop makito neo. Yao arao suma kalumbi biasa yao diok gala. Eno gala enibit ero nuli.
 ---------------------------------------------------------
Banaor ni kain tatuwo. Paluang yao samao uno gala suma mikot ngincan gala samasa jati eyaw. -----------------------------------------------------------------------------

Thursday, March 12, 2015

RASIA UMUR TUWO

Satiap jati yao eyaw ti tatap andi kan kakal muda sapupuh umur. Ingat-ingat la nao.

Umur jati tatap maningkat tad sangadaw li sangadaw, tad sataun li sataun. Tad diok taman pandai lemang maba, pandai simbul-simbul, pandai manau li sakula, manau bakarijan, kabanyakan ao arao bakaluarga ya anak sawao. Pangao eno mikot anak aki ya anak adu. Andi sadar-sadar sabaoi masa ao jati pun jadi jalama tuwo -  abuk mapurak ya uwan,  inan bakaradut, matao andi tarang ngintoang,  talingao andi pa karangow, manaw andi pa kapapaol, ingatan pun salalu malanjop-malanjop gala. Memang eno la gaya jalama tuwo. Andi neo pa saka balaku jaman masa muda-muda tagulu.

Tapi eno pun tunggal keuntungan untuk jati karna jati tenak paluang untuk nginyam rasao eyaw jadi jalama tuwo sadaongkan suang ni jalama yao anjop kalap paluang macam eno senalaom dunya ti.  Jati bapaluang eyaw makakito adu aki jati magayao. Kakal bapaluang makakito parkambangan gaya eyaw batamba moden sino siti saluru dunya jati ti.

Suang ni jalama manulis pasal macam-macam rasia gaya eyaw yao mancoi samasa jati matuwo atau baumur. Memang parlu ni jati pandai sapaya jati adaong laku jalama napalid.  Lingow-lingow li kibang li kanan andi pandai uno kan yalan. Sama arao jati ngaku nyugut atau andi eno tapulang la mok inan jati sandiri ni. Kalau rasao ao sasuai ba mancoi ni suba-suba gaon ngisu tapi kalau andi pa kamanao naa adaong la jati nyugut banaor-banaor.

Macam-macam rasia yao arao tanulis gama ero. Antara ao yao nao laku sanatit ku sariba ti:


 ADAONG LAMAKAK MATUWO
Kain ero jati  adaong la malakak pabila umur jati maningkat tad sagadaw li sangadaw sabaoi-sabaoi la umur jati batamba tuwo. Jati parlu eyaw sa ancoi-ancoi ao salagi paluang kakal arao karna kalau andi macam eno  jati kan  nyasaol la pabila jati andi kapapaol ngal uno gala pabila umur tuwo banaor. 


MINAT KAN MANAU
Kalau arao tampat yao jati minat banaor kan manau ngintong na mancoi la manau li sino salagi kakal malap ngibit inan. Adaong la ngintai sabaoi inan andi kapapaol.  Manau gala li dambao jati suka. Adaong sabaoi jati nyasaol gayao turi adau la pabila jati suda ujur..


BATAMU YA KAWAN-KAWAN
Adaong kalamuan batamu ya kawan-kawan jati dambao-dambao gala. Kawan-kawan jati miso basakula, miso bakarijan antawapun kawan-kawan biasa laid yao jati salalu katamu tagulu. Jati batamu ainka sakadar untuk ngibit ero samao-samao makan tapi karana eno la paluang jati kalap bamiso. Uno hal ao kalau eno la paluang yang akhir jati katamu di diso pasal masa anjaop arao suang lagi tinggol untuk diso ataupun untuk jati sandiri. Umur ti anjaop la jati kalap pandai. Ela dandaom esoi la buli pandai. Karana satiap yao eyaw ti tatap ni pandai matai.  Andi la pandai esoi yao tagulu atau esoi yao turi.


MINAT KAN BARANG ATAU  MAKANAN
Kalau arao rasao kan mali barang yao jati suka naa mancoi la baliyon gala kalau usin jati arao. Usin ainka malap biton jati matai. Usin tanauu jati senalaom bank suang-suang eno ainka jati empuan pabila jati matai la. Adaong karit kan mali.  Arao usin isu gala. Balanjao untuk sandiri tarutama ao untuk barang yao diguno jati.


Makanan pun mustahak ni. Adaong bakiro kan makan. Kanaon gala uno banca akan-akan yang jati maraye kan nginyam asal puas gena jati.

Uno lagi kalau makanan eno paling mancoi untuk kasihatan inan jati. Makanan jenis iti parlu kanaon jati agao labi kadiok sasuai ya kaparluan inan jati sandiri. Adaong kurang sapaya inan jati kakal sihat walaupun umur jati suda maningkat.

Arao ni makanan jenis andi pa mancoi untuk kasihatan. Suang lamak la. Suang kolesterol la, Suang gula la. Andi apa. Sakiro ao jati takan leow kan nginyam andi jadi sala asal andi batantangan ya agama atau sabagai ao. Agaon nginyam gala tapi adaong makan  angat suang. Kadiok-kadiok gala buli la nao tapi adaong sabaoi bapantang langsung sapupuh umur. Kan jadi sasaol ni sakiro ao sabaoi matai pun jati anjaop parna nakakinyam makanan kuwo yao dipantang kuat eno!


ADAONG LAKAK SAMAKIT
Jati tatap samakit sakali sakala. Eno memang biasa bagi jati yao eyaw ti.  Sengaye jati mok dunya ti memang pandai samakit.  Andi kiro jalama kayao ataupun miskin. Suang bagai jenis panyakit yao arao. 

Adaong lamakak pabila samakit. Eno pangalaaman jati yao eyaw. Satiap jalama ya eyaw memang parlu mangalami suang cara eyaw. Tad mulo eyo samilaw tad sidan ina ao sabaoi-sabaoi la masa eyo matai la.  Jati andi kalap midu. Eno takdir. Jati memang andi kalap ngalabi kuasa Ala Taala.


NYALASAI HAL-HAL PENTING
Jikalau jati arao hal-hal penting mancoi la nao agaon jati nyalasai awal-awal. Adaong ngintai buai-buai. Salagi jati mampu buli manau,  salagi jati kalap bapikir  tunjur mancoi la agaon nyalasai sengaye urusan jati mok dunya ti. Andi jati nyasaol la. 


 NGANJAGA INAN
Adaong lamakak ngantamu doktor.  Agao doktor mamariksa inan jati salalu sapaya kasihatan inan jati tajaga. Kan eno kawajipan doktor. Andang karijan diso untuk nulung di jati sapaya sihat.

Salain eno jati basara li mok Ala Tala gala untuk ngatur eyaw jati.

Tapi. Arao ni tapi ao. Mancoi ni agaon jati ngawal parangai jati nao!  Parangai jati agaon jati nganjaga mancoi-mancoi sapaya anjaop jadi masalah bagi inan jati maupun bagi jalama lain.


GENA SUSA ATAU SUANG PIKIRAN
Tunggal pakara lagi eyo nao pasal gena susa atau suang pikiran. Jati adaong la lampau-lampau ngalayan parasaan gena yao susa nao. Gaon jati ngawal gena jati nao sadaya upaya yao jati mampu.

Ni sabalik ao  ---

Sa andai ao perasaan jati nao kalap nulung di jati sapaya andi samakit atau malap ngancoi sakit jati, na andi ni malap dipagaong kalau jati baparasaan macam eno.

Pun jikalau cara eno kalap ngal inan jati sihat tantu la jati buli baparasaan manino. Anjaop ni jadi sala ao.

Uno lagi sakiro ao baparasaan macam eno buli ngal gena jati sanang!  Antam gala la diso. Asal sanang gena tapi anjaop jadi rat bagi jalama lain kibang kanan jati.


Adaong suang bapikir pasal anak-anak jati yao suda gayao ya anak ya sawao atau ya anao eno karna ero tantu kalap eyaw nyugut gaya panili ero sandiri. Kan jati suda tuwo. Eno hal ero. Adaong kamuan hal eno.



PAKARA YAO PARLU AGAON NGANJAGA
Sacara ringkas arao apat pakara atau rata karun yao paling parlu agaon jati nganjaga.alus-alus:

 1. Inan jati yao suda tuwo:

Adaong kalamuan nganjaga kasihatan inan jati banaor-banaor. Jati sandiri gala yang kalap nganjaga diso. Ainka jalama lain. Eno kawajipan jati sandiri.

2.Usin-usin alap nau

Jati arao usin alap usaha jati sandiri. Jadi agaon nganjaga usin jati eno mancoi-mancoi khas untuk balanjao jati sandiri gala. Ainka untuk pisu jalama lain.

3. Anao sawao jati

Adaong kalamuan nganjaga mancoi-mancoi parubungan jati  saganao sawao. Sanginan antara jati, sawao ka atau anao ka yao kan "manau" tagulu!  Eno tatap tajadi andi buli andi bagi jati  yao suda kawin.


4.  Kawan-kawan laid jati

Santiasa ngal paluang sapaya kalap batamu maya kawan-kawan laid jati yao suda baumur. Samasa jati matuwo paluang macam eno batamba bakurang tad sangadaw li sangadaw. Andi la jati pandai esoi yao kan manau tagulu.



AMALAN SENYUM YA MAGIRAK:

Yao patut yalan jati  satiap adaw eyo nao senyum ya magirak.

Adaong kamuan senyum pabila katamu ya jalama. Esoi gala jalama karna senyum eno sarupa ya amalan basadaka. Suang gunoa ao jati senyum.

Magirak ngal gena jati sanang. Dambao arao jalama magirak pasal eyo susa gena! Arao kan?

Na adaong lamakak kan magirak. Adaong la angat lakao-lakao la makaliman anak diok yao madaop isan jati. Magirak ya kawan-kawan suang gunoa ao. Rasao stres pun buli bakurang. Andi pasaya? Muyun buli ngancuba!


UNO GAYA EYAW
Eyaw jati ti samao la macam aig malulun. Eyo kan malulun tarus andi kan balik li mok pun ao lagi. Manino ni hal ao eyaw jati. Jati manau tarus. Tarus. Tarus. Andi kalap jati babalik jadi agu kanduwo.

Sabab eno la penting bagi jati ti mengal amalan uno gala ampak eyaw ti agao nao yao jenis yao paling  mancoi lagi mudaa tapi sanang yalaon jati asalkan gena jati puas.

Manino la katab ao jikalau jati mau puas gena memagun eyaw mok dunya jati ti tarutama ao samasa jati matuwo.